Staszewski Władysław Soter (1905–1959), aktor.
Ur. 22 IV w Mławie, był synem Jana i Marii Justyny z Purzyckich, bratem Janusza, Henryka (1897–1969) i Eugenii Ewy Niemirowskiej (1908–1993).
Po ukończeniu gimnazjum, w l. 1925–8 uczył się S. w Oddziale Dramatycznym Państw. Konserwatorium Muzycznego w Warszawie. W sezonach 1928/9–1929/30 należał do zespołu Teatru Miejskiego w Łodzi. Debiutował rolą Filona w „Balladynie” Juliusza Słowackiego, potem grywał młodzieńców i amantów komediowych, m.in. Gucia w „Ślubach panieńskich” Aleksandra Fredry oraz bohaterów romantycznych: Gustawa-Konrada w „Dziadach” Adama Mickiewicza, Erosa w „Erosie i Psyche” Jerzego Żuławskiego. Pracował m.in. pod kierunkiem Juliusza Osterwy i 18 IX 1929, kilka dni po premierze, przejął po nim tytułową rolę w „Sułkowskim” Stefana Żeromskiego; w r.n. jako Raleigh występował w dramacie „Kres wędrówki” R. C. Sherriffa.
Od jesieni 1931, przez pięć kolejnych sezonów, występował S. w Krakowie, m.in. w Teatrze im. Słowackiego (1932–5 pod dyrekcją Osterwy); zagrał tam ponad sto epizodów i małych ról, także w spektaklach reżyserowanych przez Osterwę, m.in. Kaspra w „Weselu” i Mówcę w „Wyzwoleniu” Stanisława Wyspiańskiego oraz Niewolnika w „Księciu Niezłomnym” P. Calderóna w opracowaniu Słowackiego. Dn. 26 XI 1932 w Pałacu Sztuki odtwarzał rolę Odyńca w scenie dramatycznej „Weimar 1829” Wyspiańskiego (reż. Józef Karbowski) wystawionej z okazji 25-lecia śmierci poety. Wspólnie z Osterwą reżyserował w teatrze szkolnym I Gimnazjum im. Bartłomieja Nowodworskiego dramat „Z żaka król” Antoniego Euzebiusza Balickiego (15 IV 1935). Występował również w słuchowiskach krakowskiej rozgłośni Polskiego Radia: w r. 1930 w „Pieśni Wawelu”, montażu z dramatów Wyspiańskiego i w r. 1936 jako Piotr w „Skrzydłach” Krystyny Grzybowskiej (oba w reż. Stanisława Broniewskiego).
Od r. 1936 był S. zatrudniony w Teatrze Miejskim na Pohulance w Wilnie; zagrał tu m.in. Smugonia w „Uciekła mi przepióreczka” Żeromskiego (reż. Mieczysław Szpakiewicz) oraz Orestesa w „Orestei” Ajschylosa (inscenizacja Stefan Srebrny). W r. 1937 recytował na wileńskich środach literackich. Od r. 1938 występował w Teatrze Wielkim we Lwowie odtwarzając m.in. Ferdynanda w „Intrydze i miłości” F. Schillera (reż. Szpakiewicz). Wybuch drugiej wojny światowej i wkroczenie Armii Czerwonej w r. 1939 zastały go we Lwowie. W grudniu t.r. został zaangażowany przez dyrektora Władysława Czengery i reżysera Aleksandra Węgierkę do Teatru Miejskiego w Grodnie (od stycznia 1940 Państw. Polski Teatr Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej). Wystąpił na tej scenie w reżyserowanych przez Węgierkę spektaklach, m.in. jako von Kalb w „Intrydze i miłości” F. Schillera i Michał Lagena w „Dożywociu” Fredry. W lipcu 1940 występował z zespołem przez trzy tygodnie w Pińsku, a następnie w Białymstoku; tam też teatr otrzymał stałą siedzibę, a S. zagrał Chrypę w „Optymistycznej tragedii” W. Wiszniewskiego (reż. Węgierko). Wczesną wiosną 1941 występował z teatrem w Brześciu nad Bugiem, a w poł. maja w Mińsku. Po napaści Niemiec na ZSRR w czerwcu t.r. aktorzy wrócili do Brześcia, gdzie zespół się rozpadł. Potem S. pracował w Grodnie w sklepie spożywczym, następnie w komisie, a także jako kelner; w październiku 1942 aresztowany wraz z żoną przez Gestapo, po krótkim pobycie w więzieniu został wysłany na roboty do Prus Wschodnich, skąd po dwóch tygodniach uciekł i przedostał się do Warszawy. Od stycznia 1943 do sierpnia 1944 pracował jako kelner, m.in. w kawiarni «U Aktorek» (od kwietnia 1944); działał też w Sekcji Teatralnej Biura Informacji i Propagandy AK (od końca r. 1943). W czasie powstania warszawskiego 1944 r. należał do brygady teatralnej oraz walczył w 36. pp AK w komp. 1114 zgrupowania mjr. «Bartkiewicza» (Włodzimierza Zawadzkiego). Osadzony po upadku powstania w stalagu XI B w Bergen-Belsen, został uwolniony przez wojska amerykańskie w r. 1945. Od czerwca t.r. związał się z kierowanym przez Leona Schillera Teatrem Ludowym im. Wojciecha Bogusławskiego w Lingen, w którym wystąpił m.in. w „Godach weselnych” (oprac. i reż. L. Schiller), wielokrotnie także w objeździe. Dn. 27 XII t.r. wraz z częścią aktorów Teatru Ludowego wrócił do Warszawy.
Od lutego 1946 pracował S. w Woj. Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze, gdzie wyreżyserował „Mariusza” M. Pagnola, a także zagrał rolę Ojca Mariusza; następnie w sezonie 1946/7 występował w Teatrze Powszechnym w Łodzi (II scena Teatru WP, którego dyrektorem był L. Schiller) oraz brał udział w pracach Sądu Centralnego II Instancji, powołanego przez Związek Artystów Scen Polskich (ZASP) w celu weryfikacji postaw aktorów w czasie okupacji niemieckiej. W r. 1948 wrócił na scenę po dłuższym pobycie w Zakopanem, gdzie leczył nabyte w obozie chorobę płuc i gruźlicę gardła; zmienił w tym czasie emploi: zaczął występować w rolach charakterystycznych. Po usamodzielnieniu się t.r. Teatru Powszechnego pozostał w Teatrze WP i zagrał tam m.in. Solfernusa w „Igraszkach z diabłem” J. Drdy oraz Michała Kostylewa w „Na dnie” M. Gorkiego (obydwa spektakle w reż. L. Schillera). W sezonie 1949/50 występował w Teatrze Współczesnym w Warszawie m.in. jako Schultz w „Niemcach” Leona Kruczkowskiego (reż. Erwin Axer), a w sezonie 1950/1 w Teatrach Dramatycznych we Wrocławiu m.in. jako Henryk Topolski w „Lekkomyślnej siostrze” Włodzimierza Perzyńskiego (reż. Maryna Broniewska). W okresie 1 IV 1951 – 31 XII 1953 był zatrudniony w Warszawie w Teatrze Ateneum, gdzie zagrał m.in. Profesora Orlińskiego w „Maturzystach” Zdzisława Skowrońskiego (reż. Zdzisław Tobiasz) i Aleksandra w „Dziwaku” N. Hikmeta (prapremiera 16 III 1956, reż. Broniewska). Równocześnie występował w przedstawieniach dla dzieci i młodzieży w Teatrze Nowej Warszawy. W sezonie 1956/7–1957/8 pracował w Teatrze Polskim w Warszawie grając m.in. Aptekarza w „Chłopcu latającym” Jerzego Szaniawskiego (reż. Jan Kreczmar) i Pierwszego wieśniaka w „Nie igra się z miłością” A. de Musseta (reż. Henryk Szletyński). Ostatnie role zagrał S. w Teatrze Powszechnym w Warszawie: Lorda Cecila w „Elżbiecie, królowej Anglii” F. Brucknera (premiera 10 X 1958, reż. Szletyński) i Organa Morgana w „Pod mlecznym lasem” D. Thomasa (premiera 25 VI 1959, reż. Irena Babel).
W okresie powojennym zagrał S. małe role i epizody w filmach: dozorcę Felka w „Za wami pójdą inni” (1949, reż. Antoni Bohdziewicz), inżyniera Molendę w noweli „Cement” z „Trzech opowieści” (1952, reż. Czesław Petelski), gajowego w „Celulozie” (1953, reż. Jerzy Kawalerowicz, wg powieści Igora Newerlego „Pamiątka z Celulozy”), działacza partyjnego w „Niedaleko Warszawy” (1954, reż. Maria Kaniewska), dyrektora departamentu w „Nikodemie Dyzmie” (1956, reż. Jan Rybkowski, wg powieści Tadeusza Dołęgi-Mostowicza), pomocnika Orbacha we „Wrakach” (1956, reż. Ewa i C. Petelscy, wg powieści Janusza Meissnera), karczmarza w„Szkicach węglem” (1957, reż. Bohdziewicz, wg opowiadania Henryka Sienkiewicza), a także w spektaklach Teatru Telewizji: „Muchy” J.-P. Sartre’a (1956, reż. Adam Hanuszkiewicz), „Pani Williams i pioruny” M. Twaina (1957) i „Spadek” E. Caldwella (1958, oba reż. Marek Nowakowski). S. zmarł nagle 8 XI 1959 na scenie Teatru Słowackiego w Krakowie, podczas uroczystości jubileuszowych czternastu aktorów i pracowników tego teatru, tuż po wygłoszeniu przemówienia w imieniu ZASP. Pochowany został 12 XI na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie w grobowcu rodzinnym (kw. 79–4–14). Był odznaczony Krzyżem Partyzanckim, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem za Warszawę i Medalem 10-lecia.
W małżeństwie (ślub w Łodzi) z Haliną Kaganow (zm. 16 III 1995), inspicjentką-suflerką w teatrze w Grodnie, w r. 1943 więzioną na Pawiaku i w Majdanku, po wojnie pracującą w teatrach w Jeleniej Górze, Łodzi, Wrocławiu i Warszawie, a w l. 1949–50 zatrudnioną w Min. Kultury i Sztuki w Warszawie, S. dzieci nie miał; wychowywał z żoną osieroconego krewnego, Jerzego Domagalskiego, w l. 1959–64 studenta Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie.
Brat S-ego, Janusz Ostoja Staszewski (3 II 1894 – 22 II 1943), był aktorem występującym od r. 1915 w teatrach: Warszawy, Łodzi, Krakowa, Torunia, Katowic, Wilna i Lwowa, gdzie grał role amantów charakterystycznych i rezonerów; został zamordowany w obozie w Majdanku.
Wyspiański S., Dzieła zebrane (Monografia bibliograficzna), Oprac. M. Stokowa, Kr. 1967–8 XV; – Słown. Teatru Pol., I (bibliogr.); – Dramat obcy w Polsce 1765–1965. Premiery, druki, egzemplarze. Informator, Red. J. Michalik, Kr. 2001 I; toż, II (przygotowywany do druku); – Internet: www.filmpolski.pl (internetowa baza danych PWSFTviT w Ł.), www.zasp.pl (internetowa baza danych ZASP); – Białota M., Wileńskie losy „Przepióreczki” Stefana Żeromskiego w latach 1925–1945, w: Wilno teatralne, Red. M. Kozłowska, W. 1998; Csató E., Interpretacje, W. 1979; Hernik-Spalińska J., Wileńskie Środy Literackie (1927–1939), W. 1998; Jabłonkówna L., Aleksander Węgierko, W. 1960 s. 131–53; Lorentowicz J., Dwadzieścia lat teatru, W. 1933 IV; Mrozińska S., Trzy sezony teatralne Leona Schillera, Łódź 1946–1949, Wr. 1971; Poskuta-Włodek D., Trzy dekady z dziejów sceny, Kr. 2001; Schiller L., Theatrum militans 1939–1945, W. 1987; Srebrny S., Teatr grecki i polski, Oprac. S. Gąssowski, W. 1984 (fot.); Szczublewski J., Żywot Osterwy, W. 1973; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; – Broniewski S., Przez sitko mikrofonu, Wr. 1965; Ciecierski J., Mistrzowie i koledzy, W. 1978 s. 121–3; Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1981 III; Grzymała-Siedlecki A., Świat aktorski moich czasów, W. 1973; Kudliński T., Dawne i nowe przypadki „teatrała”, Kr. 1975; Lubicz Lisowski J., Wspomnienia starego aktora, Kat. 1988 s. 72–3; Mirecki W., Wozem Tespisa po obcych drogach, W. 1984 s. 15, 34; Sadowy W., Władysław Staszewski. Wspomnienie, „Gaz. Wyborcza” dod. „Gaz. Stoł.” 1999 nr 282; – „Czas” 1931 nr 265; „Dzien. Pol.” (Lw.) 1938 nr 267; „Naprzód” 1931 nr 228; „Pam. Teatr.” 1955 z. 3–4 s. 536, 1963 z. 1–4 s. 60, 252, 263–4, 1977 z. 3 s. 374, 389, 1997 z. 1–4 s. 72, 164, 536, 557; – Nekrolog: „Teatr” 1960 nr 1 s. 24 ([L. Jabłonkówna] l.j., fot.); – Arch. Artyst. i B. Teatru im. Słowackiego w Kr.: Afisze, wycinki prasowe, fot.; Dział Dok. Teatr. ZASP w W.: Teczka personalna S-ego; Filmoteka Narod. w W.: Czołówki filmów ze S-m; IS PAN: Almanach sceny polskiej 1945–1959 (wersja elektroniczna); USC w Kr.: Akt zgonu S-ego; USC w Mławie: Akt ur. S-ego.
Agnieszka Marszałek i Roman Włodek